Filozoficzne koncepcje rozumu ludzkiego

Wybrane filozoficzne koncepcje rozumu ludzkiego i racjonalność

Autorzy: Edmund Morawiec

Recenzenci: Paweł Mazanka, Andrzej Maryniarczyk

Sposób cytowania:

Morawiec, E. (2014). Wybrane filozoficzne koncepcje rozumu ludzkiego i racjonalność. Warszawa: Liberi Libri.

Spis treści
CZĘŚĆ PIERWSZA. ROZWÓJ KONCEPCJI ROZUMU LUDZKIEGO W FILOZOFII
1. Wprowadzenie
2. Pojęcie rozumu ludzkiego w filozofii klasycznej starożytności
2.1. Empirystyczne koncepcje umysłu ludzkiego w filozofii starożytnej
2.2. Apriorystyczne koncepcje umysłu ludzkiego u Parmenidesa i Platona
2.3. Realistyczna koncepcja umysłu ludzkiego Arystotelesa w drugiej fazie filozofii starożytnej
3. Koncepcja ludzkiego umysłu w filozofii klasycznej średniowiecza
3.1. Tomasza z Akwinu koncepcja ludzkiej władzy poznawczej
3.2. Umysł jako realistyczna zdolność poznawcza
3.3. Intelekt jako zdolność poznawcza
3.4. Rozum ludzki jako funkcja umysłu na poziomie poznania potocznego i zorganizowanego
4. Koncepcja rozumu w filozofii czasów nowożytnych
4.1. Koncepcja umysłu ludzkiego w filozofii Kartezjusza
4.1.1. Umysł jako zdolność poznawcza w aspekcie ontologicznym
4.1.2. Umysł jako zdolność poznawcza od strony statycznej i dynamicznej
4.1.3. Umysł jako podłoże intuicji i dedukcji intelektualnej
4.1.4. Podsumowanie rozważań nad koncepcją umysłu w filozofii Kartezjusza
5. Leibniza koncepcja umysłu ludzkiego
5.1. Człowiek i jego ontyczna struktura jako podmiotu umysłu ludzkiego
5.2. Koncepcja ciała ludzkiego
5.3. Koncepcja duszy ludzkiej
5.4. Stosunek duszy do ciała jako podstawa koncepcji działania poznawczego
6. Koncepcja władzy poznawczej w filozofii Kanta
6.1. Zmysłowość jako pierwsza warstwa konstytucji przedmiotu poznania
6.2. Proces powstawania zjawisk
6.3. Podstawowe syntezy konstytucji przedmiotu poznania
6.3.1. Empiryczna czynność syntetyczna ujmowania w naoczności
6.3.2. Syntezy pojęciowe
6.4. Intelekt jako podmiot syntez pojęciowych
6.4.1. Intelektualna czynność syntetyczna rozpoznawania w pojęciu
6.5. Rozum jako władza poznawcza
7. Empirystyczne koncepcje umysłu ludzkiego w filozofii XVIII i XIX wieku
7.1. Względny udział doświadczenia w czynnościach poznawczych umysłu ludzkiego
7.2. Radykalna negacja udziału doświadczenia w pracy poznawczej umysłu ludzkiego
8. Szkicowa charakterystyka rozumu w filozofii współczesnej
8.1. Spór o ujęcie rozumu w filozofii współczesnej
8.2. Współczesne interpretacje wielości ujęć rozumu i racjonalności

CZĘŚĆ DRUGA. REFLEKSJE NAD POJĘCIEM RACJONALNOŚCI
1. Uwagi o pojęciu racjonalności
1.1. Etymologia słowa „racjonalność”
1.2. Rzeczowe rozumienie słowa „racjonalność”
2. Rodzaje racjonalności
2.1. Racjonalność w porządku ontycznym
2.2. Racjonalność w porządku poznania
2.3. Racjonalność porządku działania
3. Racjonalność a klasyczna koncepcja prawdy
3.1. Klasyczna koncepcja prawdy a poznanie naukowe
3.2. Prawda klasyczna jako zadanie poznania naukowego w aspekcie merytorycznym
3.3. Prawda klasyczna jako zadanie poznania naukowego w aspekcie historycznym

Bibliografia
Indeks nazwisk

Edmund Morawiec – filozof, metafizyk, ur. 29 X 1930 w Lgoczance k. Częstochowy. Studia wyższe ukończył w 1961 r. na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim na Wydziale Filozofii, otrzymując stopień magistra filozofii w zakresie metafizyki na podstawie pracy, pt. Rola intuicji w uznawaniu zdań filozoficznych u Kartezjusza. Przed rozpoczęciem studiów uniwersyteckich, w latach 1951–1957, studiował w Wyższym Seminarium Duchownym Ojców Redemptorystów w Toruniu i w Tuchowie. Jest członkiem tegoż Zgromadzenia. Święcenia kapłańskie przyjął 29 VI 1957 r. w Tuchowie.

Uniwersyteckie studia Edmunda Morawca przebiegały głównie pod kierunkiem: M. A. Krąpca, St. Kamińskiego, S. Swieżawskiego, A. B. Stępienia. Zwłaszcza dwaj pierwsi mieli znaczący wpływ na kształtowanie się jego sylwetki filozoficznej. W 1964 r., na podstawie rozprawy pt. Przedmiot a metoda w filozofii Kartezjusza, której promotorem był M. A. Krąpiec, uzyskał stopień naukowy doktora filozofii w zakresie metafizyki. W 1964 r. został zatrudniony w charakterze asystenta, a następnie adiunkta na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. W latach 1962–2002 wykładał filozofię również w Wyższym Seminarium Duchownym OO. Redemptorystów w Tuchowie i w Krakowie.

Stopień naukowy doktora habilitowanego nauk humanistycznych otrzymał w 1971 r. na podstawie rozprawy pt. Rola intuicji w przyjmowaniu założeń w metafizyce ogólnej u J. Maritaina. Tytuł naukowy profesora uzyskał w 1985 r. na podstawie monografii pt. W kierunku metafizyki egzystencjalnej. Wykładał filozofię przez 49 lat, od roku 2012 jest na emeryturze.

Najważniejsze funkcje administracyjne w ATK: prodziekan na Wydziale Filozofii, pełnomocnik Rektora d/s młodzieży, zastępca redaktora naczelnego Studia Philosophiae Christianae, kierownik katedry metafizyki, prorektor Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie w latach 1987–1993; odegrał znaczącą rolę w procesie przekształcania ATK w Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Jest członkiem m.in. Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, International Society For Metaphysics, Union Mondiale Des Societe Catholique, Societe’ Internationale Thomas D’Aquin oraz Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu. Przez pewien okres był członkiem Komitetu Nauk Filozoficznych PAN. Brał czynny udział w polskich i zagranicznych kongresach filozoficznych, m.in. w takich konferencjach jak: Nauki szczegółowe a istnienie Boga (Kraków, 1968), Problem chrześcijańskiego charakteru filozofii (Kraków, 1976), Kongres Filozoficzny (Bonn, 1976) oraz konferencjach w Waszyngtonie czy Toronto. Wygłaszał również gościnne odczyty w: L’Institut Catholique de Paris, w Rzymie i w Uniwersytecie w Reims w 1982 r.

W 1973 i 1974 roku przebywał na stypendium w L’Institut Catholique de la Philosophie w Paryżu, w 1977 r. na Uniwersytecie w Wiedniu, a w latach 1978–1979 w Catholic University of America w Waszyngtonie. Otrzymał m.in.: Srebrny Krzyż Zasługi (1974), nagrodę Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego za monografię pt. W kierunku metafizyki egzystencjalnej (1985), Medal Komisji Edukacji Narodowej (1989) czy Krzyż Kawalerski Polonia Restituta (2000).

Twórczość pisarska E. Morawca obejmuje ponad 110 publikacji naukowych, w tym osiem książek. Najważniejsze prace to: Przedmiot a metoda w filozofii Kartezjusza (Warszawa, 1970), Rola intuicji w przyjmowaniu założeń w metafizyce ogólnej u J. Maritaina (Warszawa, 1984), W kierunku metafizyki egzystencjalnej (Warszawa, 1994), Odkrycie metafizyki egzystencjalnej. Studium historyczno-analityczne (Warszawa, 1994), Podstawowe zagadnienia metafizyki klasycznej (Warszawa, 1998), Odkrycie egzystencjalnej wersji metafizyki klasycznej (Warszawa, 2004), Metafizyka klasyczna wersji egzystencjalnej (współautor P. Mazanka, 2006), Intuicja intelektualna w metafizyce ogólnej u J. Maritaina (2008), O nowoczesności w filozofii różnych epok historycznych (2013), Wybrane filozoficzne koncepcje rozumu ludzkiego i racjonalność (2014).

DZIAŁALNOŚĆ DYDAKTYCZNO-BADAWCZA

W ramach działalności dydaktycznej napisano pod jego kierunkiem ponad 50 prac magisterskich oraz 9 rozpraw doktorskich. Prof. Morawiec napisał ponad 50 recenzji doktorskich, 6 habilitacyjnych oraz 3 recenzje o nadanie stopnia naukowego profesora. Prowadził wykłady kursoryczne z zakresu metafizyki klasycznej różnych nurtów filozofii tomistycznej, wykłady monograficzne, także z zakresu pozaklasycznej filozofii, oraz seminaria. Tematyka wykładów monograficznych z zakresu filozofii klasycznej koncentrowała się szczególnie dokoła zagadnień dotyczących metody filozofii, takich jak: funkcja analogii w uprawianiu metafizyki klasycznej, pierwsze zasady i ich funkcja w metafizyce klasycznej, problem intuicji w metafizyce klasycznej. Z zagadnień spoza klasycznej filozofii Morawiec podejmował badania z zakresu filozofii podmiotu (Kartezjusz i Kant). Zajmował się także metodologicznymi zagadnieniami z zakresu pozytywizmu, neopozytywizmu, a ostatnio także postmodernizmu.

Główne kierunki badań i osiągnięcia E. Morawca to: metafizyka klasyczna, a w jej ramach – filozofia Boga, metodologia metafizyki klasycznej, oraz pozaklasyczne kierunki filozoficzne. W ramach zainteresowań badawczych należy wymienić sześć głównych problemów:

Jedność filozofii klasycznej, szczególnie relacja między metafizyką a filozofią Boga
Różnorodne wersje metafizyki: Morawiec ukazał tutaj przyczyny zagubienia autentycznej myśli filozoficznej Tomasza z Akwinu (tzn. egzystencjalnej interpretacji bytu) i wskazał na wielorakość czynników jej odkrycia, które zaistniały w początkach XX w.
Chrześcijańskość filozofii w ogóle: poddał tu analizie problem zaangażowania filozofii klasycznej na przykładzie rozpatrzenia problemu możliwości nazywania filozofii klasycznej filozofią chrześcijańską. Ukazał warunki, pod jakimi filozofię klasyczną można byłoby nazywać „filozofią chrześcijańską”
Krytyka filozofii klasycznej, począwszy od najwcześniejszych czasów do czasów współczesnych: Morawiec wskazał na fakt, że rozwój filozofii klasycznej wiąże się ściśle z jej krytyką. Jego zdaniem fakt krytyki filozofii klasycznej uzasadnia pojawienie się nowych jej wersji, takich jak: filozofia klasyczna nawiązująca do metody transcendentalnej Kanta, fenomenologii Husserla czy do egzystencjalizmu
Zadania filozofii klasycznej: Morawiec uzasadnia tezę, że zadania filozofii klasycznej, podobnie jak innych typów wiedzy, dyktowane są jej przedmiotem i metodą, że filozofii nie można z góry stawiać zadań. Charakter zadań wynika bowiem z jej natury
Problem relacji między filozofią klasyczną a naukami szczegółowymi: Morawiec zajmuje w tym względzie radykalne stanowisko, wyrażające się w tezie o niemożliwości łączenia filozofii klasycznej z naukami szczegółowymi w jej uprawianiu. Zwrócił uwagę, że nie jest możliwe korzystanie w uprawianiu metafizyki klasycznej z faktów nauk szczegółowych, jak również z ich metod. Stanowisko to uzasadnia odmiennością przedmiotu filozofii klasycznej, jej metody i zadań. Zaprezentował własne rozumienie relacji filozofii klasycznej do nauk szczegółowych na przykładzie ukazania stosunku antropologii filozoficznej do empirycznych nauk szczegółowych o człowieku, oraz faktycznie przez siebie zbudowanej metafizyki klasycznej. Badaniom dotyczącym tego problemu szczególnie dał wyraz w publikacjach książkowych oraz licznych artykułach.
W ramach badań z zakresu pozaklasycznych kierunków filozofii mieszczą się następujące kierunki: filozofia Kartezjusza, filozofia Kanta, angielska filozofia analityczna, a częściowo także filozofia Heideggera. Ostatnio zwrócił uwagę na pojęcie nowoczesności obecne w postmodernizmie.

Paweł Mazanka
1. Zawartość treściowa recenzowanej książki
Można powiedzieć, że filozofowanie na temat rozumu jest równie dawne jak sama filozofia. Już u Platona i Arystotelesa spotykamy bardzo intersujące rozważania na temat rozumu: jego natury i funkcji. A przecież filozofowie ci korzystali już z wcześniej wypracowanych teoretycznych rozstrzygnięć dotyczących rozumu. Również w nowożytności, każdy z wielkich myślicieli, takich jak Kartezjusz, Locke, Berkeley, Hume i Kant przedstawiali koncepcje rozumu, zawsze jednak zawarte były one w szerszej całości metafizycznej, epistemologicznej czy etycznej. W okresie Oświecenia rozum znalazł się w centrum rozważań filozoficznych. Wypracowano wtedy optymistyczną ideę postępu, według której ludzkość zdoła w przyszłości skonstruować sprawiedliwy ustrój społeczny jeżeli tylko połączy rozum i wiedzę, rozpraszając wszelką dotychczasową ignorancję. Nic dziwnego, że G. W. F. Hegel w 1820 r. w przedmowie do Zasady filozofii prawa napisał: „Co jest rozumne, jest rzeczywiste, a co jest rzeczywiste, jest rozumne“.

W recenzowanej publikacji prof. E. Morawiec podejmie próbę odpowiedzi na ważne pytanie: jak rozum jest pojmowany w filozofii? Innymi słowy: co na przestrzeni historii rozumiano przez słowo „rozum”? Autor sądzi, że odpowiadając na to podstawowe pytanie, odpowie również na szereg ważnych zagadnień wiążących się z kulturą, a szczególnie z niektórymi przejawami jej współczesnego kryzysu. Wszelkie bowiem kryzysy w szeroko pojętej działalności człowieka można uważać za zjawiska mniej lub bardziej bezpośrednio wiążące się z kryzysem rozumu ludzkiego i odpowiednią postawą wobec niego jako siły twórczej.
Książka posiada dwie części. Na część pierwszą pt.: Rozwój koncepcji rozumu ludzkiego w filozofii składa się: Wprowadzenie oraz osiem rozdziałów, w których przedstawiono różne koncepcje pojęcia rozumu w wybranych okresach filozoficznych. I tak omówiono pojęcie rozumu ludzkiego w filozofii klasycznej starożytności, w filozofii klasycznej średniowiecza, w filozofii czasów nowożytnych, w filozofii Kartezjusza, I. Kanta i G. W. Leibniza, w filozofii XVIII i XIX wieku oraz w filozofii współczesnej.

Na drugą część pt.: Refleksje nad pojęciem racjonalności składają się trzy rozdziały, w których przedstawiono samo pojęcie racjonalności na przestrzeni filozofii oraz różne jej rodzaje. Autor wyszczególnił racjonalność w porządku ontycznym, racjonalność w porządku poznania, oraz racjonalność w porządku działania. Część drugą zamyka rozdział pt.: Racjonalność a klasyczna koncepcja prawdy. Całość publikacji dopełnia: Zakończenie, Bibliografia oraz Indeks nazwisk.
Autor dobrze ukazał, że zarówno w ramach filozofii, jak i w ramach nauk szczegółowych, pojęcie rozumu było i jest jednym z podstawowych pojęć. Stwierdza, że tak w filozofii, jak i naukach szczegółowych koncepcja rozumu warunkuje stopień racjonalności tych dziedzin poznania. W naukach szczegółowych pojęcie rozumu jest przyjęte najczęściej z zewnątrz, jest w tych naukach założone, a zarazem posiada ono duży wpływ na stosowane w tych typach nauk procesy naukotwórcze.

2. Poziom naukowy publikacji
Książka posiada wyraźnie sprecyzowany problem, którego rozwiązaniu przyporządkowany jest jasny, logiczny układ części oraz rozdziałów. Napisana jest zwięzłym i jasnym językiem, co sprawia, że czyta się ją dobrze i z zainteresowaniem.

Jak już wspomniałem, temat publikacji jest ważny i interesujący. Autor, widząc brak opracowania pojęcia rozumu, podjął się tego niełatwego przecież zadania. Stawia tezę, że pojęcia rozumu bez filozofii nie można sobie wyrobić, dlatego też pokazuje, jak w poszczególnych okresach filozofii pojęcie rozumu zostało ustalone.

E. Morawiec dobrze podkreślił różnice między różnymi rozumieniami rozumu, a uczynił to poprzez zestawienie i szczegółowe omówienie różnych koncepcji rozumu u filozofów poszczególnych okresów. I tak np. w filozofii klasycznej różnice te widzi między pojęciami rozumu u św. Tomasza i Arystotelesa. Natomiast w filozofii nowożytnej szczególną uwagę poświęcił omówieniu różnic w pojęciu rozumu, występujących w filozofii Kartezjusza, Leibniza i Kanta. Różnice te uwidaczniają się w stopniu ukazywania subiektywnego charakteru tej ważnej władzy poznawczej.

Autor stwierdza również, że pojęcie to stoi u podstaw utworzenia się filozofii podmiotu u Kartezjusza, Kanta, a nawet Leibniza. W ten sposób pokazał drogę odchodzenia od obiektywności filozofii, która była właściwa dla średniowiecza.

3. Potrzeba wydania
W polskiej literaturze filozoficznej trudno znaleźć tak szerokie opracowanie pojęcia rozumu i racjonalności. Jak można sądzić, największą wartością tej książki jest ukazanie pojęcia rozumu jako podstawy rozumienia różnych koncepcji filozofii. Każda bowiem koncepcja filozofii jest budowana na bazie odpowiedniego ujęcia rozumu. Jakie pojęcie rozumu, taka filozofia. Tak przedstawiony problem jest pewnym novum w polskiej literaturze filozoficznej. To stanowi, jak sądzę, jedną z ważniejszych racji przemawiających za publikacją książki.

Warto również dodać, że recenzowana książka posiada dużą wartość dydaktyczną. Jest tak dlatego, że omawiany w niej problem ma charakter uniwersalny, który inspiruje do dyskusji nie tylko filozofów, ale i tych, którzy reprezentują inne dziedziny nauki, jak np. psychologię, czy neurofizjologię.

4. Wniosek
Książka przygotowana przez ks. prof. E. Morawca jest pracą oryginalną i niewątpliwie wzbogaca polską literaturę filozoficzną. Stanowi ważną pomoc dla studentów filozofii, a także tych naukowców, którym nie obca jest problematyka filozoficzna.

Andrzej Maryniarczyk
1. Wartość merytoryczna książki
Tematyka rozumu podjęta przez ks. E. Morawca w pracy pt.: Wybrane filozoficzne koncepcje rozumu ludzkiego i racjonalność, dotyczy ważnego zagadnienia w filozofii i jako takie rzadko jest podejmowana wprost w literaturze filozoficznej. Książka składa się z dwóch części. W części pierwszej pt.: Rozwój koncepcji rozumu ludzkiego w filozofii przedstawiono różne koncepcje pojęcia rozumu w wybranych okresach filozoficznych. Na treść części pierwszej składają się omówienia koncepcji umysłu ludzkiego występujące w filozofii starożytnej: koncepcji empirystycznej, apriorystycznej i realistycznej.

Z różnych koncepcji umysłu ludzkiego okresu średniowiecza przedstawiono rozumienie umysłu występujące w filozofii św. Tomasza. Autor podkreślił tu ujęcie umysłu jako realistycznej zdolności poznawczej oraz funkcję, jaką pełni on na poziomie poznania potocznego i zorganizowanego. Szczególną uwagę zwrócono na różnicę między umysłem a intelektem.

Na omówione koncepcje umysłu w czasach nowożytnych składają się szczegółowe omówienia koncepcji tej władzy poznawczej, występujące w filozofii Kartezjusza, I. Kanta i G. W. Leibniza. W przypadku filozofii Kartezjusza szczególną uwagę zwrócono na rozróżnienia rozumu i umysłu jako podstawy dwóch procesów poznawczych: intuicji i dedukcji. Te dwa procesy ukazano w ich oryginalności właściwej filozofii Kartezjusza. Pokazano, że z tego względu można zakwalifikować Kartezjusza jako myśliciela, który zapoczątkował filozofię podmiotu. Ks. E. Morawiec był kompetentny do szczegółowego przedstawienia koncepcji rozumu u Kartezjusza, ponieważ wcześniej opublikował ważną pracę pt. Przedmiot a metoda w filozofii Kartezjusza, Warszawa 1970.

W przypadku filozofii Kanta teoria rozumu i intelektu ludzkiego stoi, zdaniem Autora, u podstaw pełnego rozróżnienia filozofii podmiotu od filozofii przedmiotu. Poznanie prezentuje się u Kanta jako proces konstytucji przedmiotu oraz jako proces syntez. Ks. E. Morawiec wyróżnia za innymi szereg syntez, w ramach których konstytuuje się przedmiot poznawczy. Szczegółowo omawia empiryczną czynność syntetyczną ujmowania w naoczności, syntezy pojęciowe oraz intelektualną czynność syntetyczną rozpoznawania w pojęciu. W końcu pozwala to Autorowi na podanie oryginalnego ujęcia rozumu jako władzy poznawczej w filozofii Kanta.

Koncepcję umysłu ludzkiego w filozofii Leibniza Autor ukazuje w drodze uprzedniego przedstawienia rozumienia ciała ludzkiego oraz duszy ludzkiej, a także stosunku duszy do ciała jako podstawy ludzkiego działania poznawczego w ogóle. Dopełnienie tych analiz stanowi przedstawianie koncepcji rozumu ludzkiego w wybranych kierunkach filozofii XVIII i XIX wieku. Autor omawia to zagadnienie na podstawie wyróżnienia dwojakiego rodzaju roli doświadczenia w czynnościach poznawczych. Wyróżnił udział względny doświadczenia oraz radykalną negację udziału doświadczenia w pracy poznawczej umysłu ludzkiego. Część pierwsza recenzowanej rozprawy kończy się krótką charakterystyką koncepcji rozumu w filozofii współczesnej. Poruszono zagadnienia związane z dyskusją nad ujęciami rozumu, co daje powód do opisu różnych interpretacji i wielości ujęć rozumu i racjonalności w filozofii współczesnej.

Druga część pracy pt.: Refleksje nad pojęciem racjonalności dotyczy ogólnych refleksji nad zagadnieniami związanymi z pojęciem racjonalności. Zwrócono najpierw uwagę na etymologię słowa „racjonalność” i rzeczowe rozumienie tego terminu. Wiele miejsca poświęcono zagadnieniu różnych typów racjonalności. Autor omówił racjonalność w porządku ontycznym, racjonalność w porządku poznania oraz racjonalność w porządku działania. Przedstawił stosunek racjonalności do poznania naukowego i w związku z tym zagadnieniem ukazał prawdę klasyczną jako zadanie poznania naukowego w aspekcie merytorycznym oraz w aspekcie historycznym.

2. Cel i potrzeba wydania
Nietrudno zauważyć, że często posługujemy się słowami „rozum” i „intelekt” bez podania filozoficznego sposobu rozumienia tych ważnych pojęć. Autor rozprawy podkreśla, że pojęcia te mają charakter techniczny, tzn. że są związane ściśle z określoną, wcześniej przyjętą perspektywą filozoficzną. Na polskim filozoficznym rynku wydawniczym ciągle brakuje tego typu opracowań, które zaproponował ks. E. Morawiec, dotyczących rozumu ludzkiego. Autor zaznacza w pracy, że chciałby tę lukę, przynajmniej w części, uzupełnić.

W książce słusznie zwrócono również uwagę na fakt, że zagadnienie rozumu ważne jest dla rozumienia kultury. Różne formy współczesnego kryzysu kultury często mają źródło w kryzysie rozumu ludzkiego. Ks. E. Morawiec sądzi, że odpowiadając na pytanie o koncepcje rozumu na przestrzeni wieków, znajdzie się również odpowiedź na niektóre słabości współczesnej kultury.

3. Wniosek
Recenzowana rozprawa może być potraktowana jako pewien rodzaj przewodnika filozoficznego. Stanowi dobrą pomoc nie tylko dla studentów filozofii i wykładających filozofię, ale także dla zajmujących się naukami humanistycznymi. Recenzowana książka jest potrzebna i oczekiwana w polskiej literaturze filozoficznej.