O autorze
Dorota Maria Jankowska
Jest adiunktem Zakładzie Psychopedagogiki Kreatywności na Wydziale Nauk Pedagogicznych Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej. Interesuje się rozwojem i diagnostyką zdolności (szczególnie intelektualnych i twórczych) oraz zagadnieniami związanymi z wpływem środowiska rodzinnego i szkolnego na rozwój zdolności dzieci. Na pograniczu nauki i praktyki edukacyjnej publikuje i ewaluuje autorskie programy, których celem jest rozwijanie zdolności i twórczego potencjału dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym.
O książce
Od ponad dwustu lat w psychologii i pedagogice utrzymuje się stosunkowo stałe i silne zainteresowanie wyobraźnią, nazywaną „królową zdolności”. Badania zdolności wyobrażeniowych mają więc dłuższą tradycję niż studia nad myśleniem dywergencyjnym, które zapoczątkowały większe zainteresowanie problematyką twórczości. Rozważania podjęte w pracy mają na celu ukazanie trajektorii rozwoju twórczych zdolności wyobrażeniowych w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym na tle rozwoju kreatywności oraz rodzinnych i edukacyjnych uwarunkowań tego procesu.
SPIS TREŚCI
WSTĘP - 11
CZĘŚĆ I. TEORETYCZNY KONTEKST BADANIA ROZDZIAŁ 1.
SPOSOBY ROZUMIENIA I ZNACZENIE WYOBRAŹNI - 17
1. Wyobraźnia i wyobrażenia – konceptualizacja - 17
Definiowanie wyobraźni i wyobrażeń - 18
Podstawowe typologie wyobrażeń - 20
2. Historia badań nad wyobraźnią - 23
Pionierskie badanie wyobraźni w psychologii - 23
Odejście od badania wyobraźni – etap przejściowy - 25
Nowa „fala” badań nad wyobraźnią - 26
3. Koncepcyjne ujęcia wyobraźni twórczej - 27
Klasyczne teorie wyobraźni twórczej - 27
Autorski model wyobraźni twórczej - 33
4. Podstawowe funkcje i znaczenie wyobraźni - 37
Kognitywne funkcje wyobraźni - 37
Rola wyobraźni w życiu człowieka - 40
Podsumowanie - 50
ROZDZIAŁ 2. KORELATY WYOBRAŹNI - 53
1. Procesy poznawcze, emocjonalne, motywacyjne i wyobraźnia - 53
Percepcja wzrokowa i reprezentacje obrazowe - 54
Reprezentacje werbalne i język myśli - 58
Hipoteza podwójnego kodowania - 60
Procesy pamięci - 61
Procesy uwagi - 62
Procesy emocjonalno-motywacyjne - 63
2. Wyobraźnia i kreatywność - 64
Zdolności twórcze i wyobraźnia - 67
Otwartość, niezależność i wyobraźnia - 71
3. Wyobraźnia i inteligencja - 72
Status wyobraźni w modelach zdolności - 73
Inteligencja i wyobraźnia – przegląd badań - 74
Podsumowanie - 76
ROZDZIAŁ 3. ROZWÓJ WYOBRAŹNI TWÓRCZEJ W DZIECIŃSTWIE I JEGO UWARUNKOWANIA - 79
1. Trajektorie rozwoju wyobraźni twórczej - 79
Kryzysy w rozwoju wyobraźni twórczej - 80
Zróżnicowanie poziomu wyobraźni twórczej dzieci - 82
Twórcze zdolności wyobrażeniowe a płeć - 84
Rodzinne uwarunkowania rozwoju wyobraźni - 87
2. Przejawy rozwoju wyobraźni twórczej - 90
Okres niemowlęcy i wczesne dzieciństwo - 91
Okres przedszkolny - 92
Wiek szkolny - 95
Podsumowanie - 96
CZĘŚĆ II. ROZWÓJ WYOBRAŹNI TWÓRCZEJ W DZIECIŃSTWIE I JEGO UWARUNKOWANIA – BADANIE WŁASNE
ROZDZIAŁ 4. METODOLOGIA BADANIA - 101
1. Cel badania i strategia badawcza - 101
2. Problemy i hipotezy badawcze - 102
3. Zmienne i ich operacjonalizacja - 106
4. Narzędzia badawcze i procedura - 108
5. Dobór próby i charakterystyka osób badanych - 121
6. Sposób analiz - 123
ROZDZIAŁ 5. ANALIZA WYNIKÓW BADANIA - 125
1. Zmiany rozwojowe wyobraźni twórczej w dzieciństwie - 125
Prawidłowości zmian w rozwoju wyobraźni twórczej - 125
Różnice interindywidualne w poziomie wyobraźni twórczej - 135
Rozwój wyobraźni twórczej na tle rozwoju kreatywności - 136
Rozwój wyobraźni twórczej na tle rozwoju myślenia dywergencyjnego - 147
Różnice międzypłciowe w zakresie wyobraźni twórczej - 150
Wiek i płeć a poziom wyobraźni twórczej - 154
2. Status społeczno-ekonomiczny rodziny a rozwój wyobraźni twórczej dziecka - 157
Przestrzeń socjalizacyjna a wyobraźnia twórcza dziecka - 157
Wykształcenie rodziców a wyobraźnia twórcza dziecka - 158
Praca zawodowa rodziców a wyobraźnia twórcza dziecka - 160
Stan posiadania gospodarstwa domowego a wyobraźnia twórcza dziecka - 161
Domowy habitus oraz jakość relacji szkoła–dom a wyobraźnia twórcza dziecka - 165
3. Wczesne doświadczenia edukacyjne a rozwój wyobraźni twórczej dziecka - 166
Opieka i edukacja w żłobku a wyobraźnia twórcza dziecka - 166
Liczba lat edukacji przedszkolnej a wyobraźnia twórcza dziecka - 167
Wczesna edukacja a wyobraźnia twórcza dziecka - 168
4. Uwarunkowania rozwoju wyobraźni twórczej – analizy wielozmiennowe - 169
ROZDZIAŁ 6. PODSUMOWANIE WYNIKÓW BADANIA - 171
1. Synteza wyników - 171
2. Dyskusja wyników i kierunki dalszych badań - 172
ZAKOŃCZENIE - 179
SPIS TABEL - 181
SPIS RYSUNKÓW - 185
BIBLIOGRAFIA - 187
ANEKS - 213
SUMMARY - 219
Recenzje
Problem podjęty w monografii jest bardzo ważny, ciekawy poznawczo, słabo rozpoznany empirycznie, rzadko podejmowany i można stwierdzić, że wręcz marginalizowany w polskiej literaturze naukowej z zakresu psychologii twórczości, pedagogiki kreatywności i pedagogiki wczesnoszkolnej. Na szczególną uwagę zasługuje głębokie zakotwiczenie Autorki w teoriach, koncepcjach, raportach z przeprowadzonych badań a przy tym umiejętność dostrzeżenia luk w aktualnej wiedzy naukowej i znalezienia dla siebie niszy badawczej. Warto też podkreślić dojrzałość, wyrażającą się w bardzo starannie opracowanej i przemyślanej w najdrobniejszych szczegółach oraz precyzyjnie zrealizowanej procedurze badań. Docenić również należy wnikliwość w analizowaniu materiału empirycznego, ostrożność w interpretowaniu danych oraz świadomość istniejących ograniczeń w wyciąganiu wniosków z przeprowadzonego badania. Pozytywnie o Autorce świadczy także odwaga w ujawnianiu własnego, krytycznego osądu przedstawianych treści, któremu towarzyszy ich głęboka analiza i refleksja. Z pełnym przekonaniem stwierdzam, że jest to jedyne, które znam z polskiej literatury naukowej, tak spójne, wyczerpujące i holistyczne ujęcie problematyki wyobraźni, w tym twórczej wyobraźni człowieka.
dr hab. Janina Uszyńska-Jarmoc, prof. UwB
Z psychologicznego punktu widzenia problemy twórczości, w tym wyobraźni twórczej, od dawna uchodziły za interesujące, ale wiedza na ten temat zaczęła dynamicznie rozwijać się wraz z zapotrzebowaniem na egalitarne rozumienie twórczości (...). Z czasem problematyka twórczości pojawiła się też w różnych obszarach edukacji. Wyodrębnienie twórczości jako jednej z dyspozycji człowieka oraz poszukiwanie możliwości jej rozpoznawania, stymulacji i wykorzystywania w zmienianiu świata śmiało można uznać za jedno z największych odkryć nauk społecznych poprzedniego wieku. Wyjaśnienie, czym jest wyobraźnia twórcza (w przeciwieństwie do odtwórczej), jaką odgrywa rolę w procesie twórczym, jak przebiega jej rozwój, należy do ważnych problemów „samowiedzy człowieka”. Zagadnienia te podejmuje Autorka w recenzowanej monografii, która dobrze wpisuje się we współczesne nurty i tendencje badawcze. Istotnym walorem książki, poza nowatorską problematyką, interdyscyplinarnym ujęciem, rozmachem badań i ich użytecznością, jest czytelny i dojrzały sposób prezentacji własnych dociekań. Podobnie należy podkreślić dojrzałość w panowaniu nad wielością danych i dyscyplinę w prezentacji treści oraz posługiwaniu się przyjętymi kategoriami opisu. Uzyskane i przedstawione w monografii wyniki analiz trajektorii rozwoju wyobraźni twórczej i kreatywności, sygnalizują potwierdzane w różnych badaniach ułomności wczesnej edukacji w naszym kraju – przede wszystkim przewagę uczenia „po śladzie” oraz implementowanie w szkole reprodukcyjnych modeli poznawania i działania w świecie.
prof. dr hab. Józefa Bałachowicz