O wierności wydarzeniu

Krzysztof Wieczorek
Praca Sylwii Kłosowicz jest interesującą próbą poszukiwania zbliżenia między przedstawicielami środowisk o radykalnie różnym stylu myślenia. Przedmiotem analiz i interpretacji jest bowiem propozycja etyczna zgłaszana przez Alaina Badiou – myśliciela o orientacji zdecydowanie lewicowej i ateistycznej; człowieka, który opowieści biblijne uważa za bajki (por. Badiou A., Święty Paweł. Ustanowienie uniwersalizmu, Kraków: Korporacja Ha!art, 2007, s. 17), a w osobie świętego Pawła widzi wyłącznie przykład kogoś, kto potrafi konsekwentnie wytrwać przy raz podjętej decyzji – niezależnie od nadprzyrodzonego źródła owej decyzji, jakim było spotkanie z Chrystusem w drodze do Damaszku. Mimo to jednak Autorka dostrzega i eksponuje w koncepcji Badiou szereg elementów akceptowalnych i inspirujących nie tylko dla podobnie jak on myślących czytelników. Również chrześcijanin – o ile pozostaje otwarty na dialog i nie odrzuca a priori cudzych poglądów wyłącznie ze względu na orientację światopoglądową ich autorów – może odnaleźć u Alaina Badiou niejeden trop, którym warto podążyć.

Postawa Autorki żywo przypomina tę, którą zajmuje od początku swego pontyfikatu papież Franciszek, nieustannie poszukując „konfrontacji, która nas wszystkich połączy” – jak napisał w encyklice Laudato si’, pkt 14. Dał tam również wyraz przekonaniu, że „wszyscy możemy współpracować jako narzędzia Boga w trosce o stworzenie, każdy ze swoją kulturą i doświadczeniem, swoimi inicjatywami i możliwościami”. W tym duchu – otwartości i życzliwego zainteresowania dla wszystkiego, co rodzi nadzieję na przełamanie tam, gdzie to możliwe, barier światopoglądowych i odnalezienie wspólnoty na głębszym poziomie – Sylwia Kłosowicz czyta i interpretuje dorobek twórczy francuskiego filozofa. Szczególnym obiektem jej zainteresowania stała się kategoria wierności, którą Badiou naświetla od nowej, oryginalnej strony.

Przystępując do swych analiz, Autorka zakłada pierwotnie, że zamiarem Badiou wydaje się zbudowanie mostu między ateistycznym światopoglądem a chrześcijańską antropologią i soteriologią św. Pawła z Tarsu; przy czym próba ta bynajmniej nie wygląda na płytką ani banalną. Można zatem żywić nadzieję, że jeśli uda się odnaleźć i wskazać dostatecznie głęboki fundament dla uniwersalnej refleksji etycznej, który byłby akceptowalny zarówno dla wierzących, jak i niewierzących, to etyka zbudowana na takim fundamencie może okazać się atrakcyjna i przekonująca niezależnie od jakichkolwiek światopoglądowych przekonań. Co prawda, w wyniku przeprowadzonych przez Sylwię Kłosowicz wnikliwych analiz i interpretacji okaże się ostatecznie, że jednak propozycja Badiou zawiera w sobie nieusuwalne ograniczenia, które – jak stwierdza w zakończeniu książki – skutecznie uniemożliwiają „uniwersalne odniesienie formułowanych przez filozofa tez do rzeczywistości, znacznie wykraczającej poza wyobrażenia Badiou”. Niemniej jednak warto było podjąć taką próbę, gdyż nawet jeśli zgłoszona przez francuskiego myśliciela propozycja w obecnym kształcie nie jest dostatecznie otwarta na poszerzającą interpretację, to z całą pewnością stwarza klimat sprzyjający dla dalszych poszukiwań horyzontu efektywnej wymiany myśli oraz konstruktywnego współdziałanie w rozwiązywaniu konkretnych problemów moralnych współczesnego świata.

Możliwość ta wydaje się realna i obiecująca dlatego, że – jak wynika z przeprowadzonej przez Autorkę rekonstrukcji punktu wyjścia oraz celu refleksji Badiou – wpisuje się on swą twórczością w ważny nurt współczesnej dyskusji nad podstawami ludzkiej moralności. Pojawianie się w ostatnich latach nowego tonu w publikacjach takich autorów jak Gianni Vattimo, Luce Irigaray i właśnie Alain Badiou, zdaje się świadczyć o dokonywaniu się istotnego i pożądanego zwrotu w zakresie myśli etycznej; zwrotu polegającego na ponownym, pogłębionym stawianiu pytań o możliwość przywrócenia wspólnego fundamentu dla naszych przedsięwzięć zarówno w sferze praktycznych działań moralnych, jak w obszarze etycznej refleksji.

Kluczowymi momentami myśli Badiou, wokół których Autorka buduje swój wywód, są: nadanie paradygmatycznego znaczenia scenie nawrócenia Szawła, opisanej w 9. rozdziale Dziejów Apostolskich; dokonany przezeń wysiłek przekroczenia klasycznej idei prawdziwości na drodze eksploatacji autorskiej teorii „procedury prawdy”; wnikliwa refleksja nad zasadą wierności wobec możliwości otwartych przez wydarzenie, które swą mocą aksjologicznych zobowiązań przeobraża wewnętrznie uczestniczący w nim podmiot. Kłosowicz stara się pokazać w swym opracowaniu – i czyni to przekonująco – że dzieło Alaina Badiou niesie w sobie ważny i oryginalny głos na temat postrzegania fundamentalnej kwestii dobra i zła. Niektóre spośród cech etycznego myślenia francuskiego filozofa Autorka eksponuje w szczególny sposób. Należy do nich na przykład fakt, iż jest on zwolennikiem przekonania o nieredukowalnej roli aktywnie działającego podmiotu w procesie konstytuowania się prawdy bytu. Dlatego też, jego zdaniem, filozofia – w tym również teorie i modele etyki – powinny w swych badaniach wychodzić raczej od analizy współczesnej praktyki społecznej, zwłaszcza w czterech wyróżnionych przez Badiou obszarach: polityce, nauce, sztuce i miłości – niż od spekulatywnie ukonstytuowanych założeń. Sylwia Kłosowicz uważa za szczególnie inspirujące te fragmenty prac badawczych Badiou, w których zredefiniował on pojęcie procedury prawdy poprzez uwikłanie jej w wieloraką zależność od usytuowania pierwotnego wydarzenia konstytuującego w jednym z czterech wyróżnionych środowisk.

Tym jednak, co w największym stopniu stanowi o randze i oryginalności przedsięwzięcia poznawczego samej Sylwii Kłosowicz, jest sformułowana przez nią surowa krytyka podejścia francuskiego etyka do problematyki religii oraz jej miejsca w kulturze i w duchowym wyposażeniu współczesnego człowieka. Po pierwsze bowiem – zauważa Autorka – co najmniej niekonsekwentne wydaje się zbudowanie podstawowego paradygmatu własnej teorii, biorąc za punkt wyjścia wydarzenie o fundamentalnym znaczeniu dla dziejów chrześcijaństwa, a następnie odmówienie temu wydarzeniu jakiegokolwiek znaczenia religijnego; po drugie, równie niepokojący wydaje się rozdźwięk między zapowiedzią zamiaru zbudowania uniwersalnej etyki, która nadawałaby się do zaakceptowania przez środowiska wyznawców różnych światopoglądów, a intencją wykluczenia z dyskusji tych, którzy opowiadają się po stronie religii. Są to wszakże, w opinii Sylwii Kłosowicz, mankamenty dające się bez większego trudu przezwyciężyć. Nadzieja tkwi w tym, że „Badiou nie wydaje się walczyć z religią. Ona go jedynie nie interesuje. Można jednak odnieść wrażenie, że w świetle jego koncepcji prawdy i wydarzenia zainteresowanie się religią, nawet jako dziedziną kultury, mogłoby pomóc w rozwiązaniu wielu problemów. Wówczas dla osób religijnych oddawanie się działalności artystycznej czy naukowej powodowałoby włączenie się w »procedurę prawdy«” – twierdzi (nie bez racji) Autorka książki.

Trud podjęcia konstruktywnego dialogu ze stanowiskiem Badiou jest obiecujący przede wszystkim dlatego, że pisarz ów podsuwa nam nowe narzędzia refleksji nad tym, w jaki sposób człowiek wybiera dobro lub zło. W opinii wielu myślicieli to jedno z najważniejszych pytań, przed którymi dziś stoimy jako duchowi i moralni spadkobiercy pokoleń świadków i uczestników „wielkiego wybuchu zła”, jak Jan Paweł II nazwał (w książce Pamięć i tożsamość, Kraków: Znak, 2005) tragiczne wydarzenia XX wieku. Tym, co w postawie badawczej Badiou budzi sympatię interpretatorki, jest jego zdecydowany sprzeciw wobec koncepcji głoszących „śmierć podmiotu” bądź też wieszczących jego radykalne osłabienie i rozmycie, oraz fakt, że w jego refleksji nad źródłami tożsamości podmiotu zostaje zrehabilitowane pojęcie prawdy. Daje to solidne podstawy do poszukiwania płaszczyzn porozumienia i dialogu.

Podsumowując, stwierdzić należy, że książka Sylwii Kłosowicz zapowiada się jako ważne wydarzenie na polskim rynku księgarskim. Będzie to bowiem ważki, przemyślany i wyważony głos zmierzający do zbudowania intelektualnego i aksjologicznego pomostu pomiędzy przedstawicielami różnych środowisk, przekonań i światopoglądów. Wielką wartością pracy jest to, że Autorka podjęła próbę nie tylko bezstronnej rekonstrukcji poglądów, lecz także dyskusji z Alainem Badiou z pozycji myślicielki chrześcijańskiej, wnoszącej w dialog światopoglądowy własne założenia i przekonania. Uczyniła to jednak z ogromną kulturą i pełnym profesjonalizmem, unikając tendencyjnego wypaczania prezentowanej myśli i podchodząc do niej z szacunkiem i zrozumieniem. Lektura tak pomyślanej i tak starannie wykonanej pracy interpretatorsko-polemicznej z pewnością będzie interesująca i owocna zarówno dla osób reprezentujących podobne stanowisko jak Badiou, którzy odnajdą w tekście zaproszenie do poszerzenia własnej optyki i propozycję wyjścia naprzeciw osobom inaczej myślącym, lecz dążącym do wspólnego poszukiwania uniwersalnych zasad czynienia dobra, jak też dla tych, którzy uznając prawdy wiary i wartości chrześcijańskie, chcieliby w duchu wspólnej troski o dobro człowieka wypracować formułę pokojowego współbycia i współdziałania z inaczej myślącymi.

Maciej Bała
Pani Sylwia Kłosowicz jako cel swojej pracy postawiła analizę myśli francuskiego filozofa Alaina Badiou. Już sam wybór filozofa zasługuje na pewne uznanie, ponieważ na gruncie polskim, co ukazuje chociażby Bibliografia rozprawy, jest niewiele publikacji prezentujących filozofię francuskiego myśliciela. Praca nie pretenduje jednak do przedstawienia całości myśli Badiou, lecz koncentruje się na jednym, bardzo konkretnym zagadnieniu, a mianowicie na rekonstrukcji koncepcji etyki, którą można sprowadzić do sformułowania zawartego w tytule rozprawy: wierność wydarzeniu jest warunkiem działania podmiotu.

Cele badawcze Autorka jasno sformułowała we Wstępie: „głównym celem rozprawy jest ukazanie sposobu rozumienia przez A. Badiou wierności wydarzeniu w kontekście przydatności tego pojęcia do formułowania norm etycznych. Innymi słowy, chodzi o zbadanie, co stoi u podstaw zaleceń moralnych, którymi, zdaniem omawianego filozofa, powinni kierować się ludzie”. Jej zdaniem bardzo często myśl francuskiego autora jest rozumiana powierzchownie, przez co zacierane jest specyficzne novum obecne w zaproponowanym przez niego rozwiązaniu etycznym. Autorka we wstępie dobrze omawia zaproponowany przez siebie problem badawczy, wskazując na metodę i procedury jego rozwiązania w nawiązaniu do filozofii Alaina Badiou. Zwraca uwagę na dwa poziomy zaproponowanej analizy. Z jednej strony, Autorka pragnie weryfikować spójność i logiczność twierdzeń Badiou, a z drugiej strony, na ile te rozwiązania są odkrywcze i wnoszą nowość do dyskursu filozoficznego. Na podkreślenie wartości pracy wskazuje fakt, że p. Kłosowicz musiała sięgnąć do wielu tekstów oryginalnych z racji braku tłumaczeń na język polski. A język Alaina Badiou z pewnością nie należy do łatwych.

Książka p. Kłosowicz jest pracą interpretatorską, w której dokonuje ona rekonstrukcji i poddaje analizie teksty Badiou pod kątem badanego zagadnienia. Układ i struktura pracy podporządkowane są celowi pracy przedstawionemu we wstępie. Praca składa się z czterech części, Wstępu i Zakończenia. We Wstępie Autorka określa cel i metodę swojej pracy oraz formułuje stanowisko, które uzasadnia w kolejnych rozdziałach. Pierwszy z rozdziałów pt. Wydarzenie początkiem „procedury prawdy” analizuje kluczowe dla pracy pojęcie „wydarzenia”, które stanowi punkt wyjścia dla tzw. „procedury prawdy”. Słusznie Autorka zauważa, że pomimo „anty-metafizycznego” charakteru współczesnej filozofii francuskiej, propozycja Badiou ma wymiar ontologiczny, a dokładnie polega na utożsamieniu ontologii z matematyczną teorią mnogości. Zakończenie natomiast jest podsumowaniem treści pracy i zawiera wysunięte wnioski. Drugi rozdział rozprawy, zatytułowany Wzajemne uwarunkowanie prawdy i wydarzenia kontynuuje analizy zapoczątkowane w rozdziale pierwszym. Za istotne Autorka uważa wskazanie, jak Badiou rozumie pojęcie prawdy, bo nie jest to klasyczne jej rozumienie, lecz określanie jej jako procesu. Intersującym fragmentem tej części pracy jest analiza pojęcia Zła, która pojawia się w ostatnim podrozdziale tego rozdziału. Albowiem Zło, jak czytamy w rozprawie, „stanowi jeden z wymiarów prawdy”. Zło zostaje wpisane w „procedurę prawdy”. Przede wszystkim Badiou odrzuca interpretację Zła za pomocą pojęcia Zła radykalnego. Trzeci z rozdziałów pracy omawia kluczową tematykę filozofii Badiou, a mianowicie cztery wydarzenia, które są początkiem „procedury prawdy”. A są nimi wydarzenia jako początek polityki, sztuki, nauki i miłości. Na uznanie zasługuje fakt, że Autorka nie identyfikuje się z poglądami omawianego autora, co sprawia, że praca nie ma tylko charakteru referencyjnego, lecz jest krytyczną analizą. Jest to także widoczne w ostatnim paragrafie tego rozdziału, gdzie Autorka zastanawia się nad wyłączaniem religii z procedury prawdy. Ostatni z rozdziałów podejmuje kluczowy problem pracy, a mianowicie rolę wydarzenia w stawaniu się podmiotem moralnym. Autorka skupia się na odtworzeniu koncepcji podmiotowości w twórczości francuskiego myśliciela. Z jednej strony, odrzuca on tradycyjne rozumienia podmiotu, np. esencjalistyczne czy refleksyjne, a z drugiej strony, krytykuje współczesne próby uśmiercenia podmiotu.

Praca p. Kłosowicz zasługuje na uznanie, jest rzetelną pracą badawczą poświęconą odtworzeniu myśli Alaina Badiou. Autorka nie tylko rekonstruuje argumentację francuskiego myśliciela i ocenia spójność i racjonalność jego koncepcji, ale podejmuje, momentami odważną, polemikę z poglądami omawianego autora.

Podsumowując, ze względu na wymienione w recenzji walory pracy i pozytywną ocenę dotyczącą merytorycznej zawartości pracy i zaprezentowanej w niej wiedzy Autorki, rozprawa jako całość stanowi duży wkład zarówno do rozumienia filozofii Alaina Badiou, jak i współczesnych dyskusji wokół koncepcji etyki. Rozprawa może, a nawet powinna, zostać wydana w formie książkowej.