W poszukiwaniu metawymiarów organizujących strukturę temperamentu – analiza relacji pomiędzy konstruktami z głównych teorii i modeli
Ponikiewska, K., Strus, W. (2023). W poszukiwaniu metawymiarów organizujących strukturę temperamentu – analiza relacji pomiędzy konstruktami z głównych teorii i modeli. Wydawnictwo Liberi Libri. https://doi.org/10.47943/lib.9788363487652
Spis treści
WPROWADZENIE
ROZDZIAŁ 1. Temperament – korzenie, podstawowe pojęcia, specyfika obszaru
ROZDZIAŁ 2. Główne teorie temperamentu
2.1. Typologia oparta na właściwościach ośrodkowego układu nerwowego Pawłowa
2.2. Biologiczna teoria osobowości Eysencka
2.3. Teoria wrażliwości na wzmocnienia Graya oraz jej rewizje
2.4. Psychobiologiczny model temperamentu Cloningera
2.5. Biologiczna teoria Poszukiwania doznań Zuckermana oraz Model Alternatywnej Piątki Zuckermana, Kuhlmana i Alui
2.6. Regulacyjna Teoria Temperamentu Strelaua
2.7. Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess
2.8. Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu Bussa i Plomina
2.9. Rozwojowy model temperamentu Rothbart i Derryberry’ego
2.10. Podsumowanie – bogactwo psychologii temperamentu
ROZDZIAŁ 3. Problemy i nowe perspektywy w badaniach nad temperamentem
3.1. Teoretyczne i metodologiczne problemy psychologii temperamentu
3.2. Analiza relacji pomiędzy konstruktami z głównych teorii temperamentu – propozycja wiązkowego uporządkowania konstruktów temperamentalnych
3.2.1. W stronę wyłonienia wiązek grupujących pokrewne znaczeniowo konstrukty temperamentalne
3.2.2. Relacje między wiązkami i ich specyfika – dodatkowe spostrzeżenia i wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy
3.2.3. Problemy, ograniczenia oraz generalne konkluzje przeprowadzonej analizy wiązkowej
3.3. W poszukiwaniu najbardziej podstawowych (meta)wymiarów temperamentu
ROZDZIAŁ 4. Kołowy Model Metacech Osobowości (model CPM) jako matryca analizy konstruktów temperamentalnych
4.1. Od dwóch metaczynników do modelu CPM
4.2. Potencjał integracyjny modelu CPM
4.3. Lokalizacja fundamentalnych wymiarów temperamentu oraz wyodrębnionych wiązek konstruktów temperamentalnych w ramach modelu CPM
4.4. Relokacje podstawowych konstruktów temperamentalnych w przestrzeni modelu CPM w stosunku do ich przyporządkowania wiązkowego
4.5. Szczegółowa lokalizacja konstruktów temperamentalnych i ich aspektów w przestrzeni modelu CPM – w stronę hipotez badawczych
ROZDZIAŁ 5. Problem badań własnych
5.1. Układ powiązań konstruktów temperamentalnych wyróżnianych w głównych teoriach temperamentu
5.2. Metawymiary organizujące strukturę temperamentu
5.3. Wykorzystanie modelu CPM w zakresie analizy struktury temperamentu
ROZDZIAŁ 6. Metoda badań własnych
6.1. Narzędzia badawcze
6.1.1. Narzędzia do pomiaru cech temperamentu
6.1.2. Narzędzia do pomiaru metacech z modelu CPM
6.2. Procedura badania i charakterystyka osób badanych
6.3. Procedura analiz statystycznych
6.3.1. Analizy korelacyjne
6.3.2. Analizy hierarchicznych struktur czynnikowych
6.3.3. Analizy z wykorzystaniem struktur kołowych (circumplex)
ROZDZIAŁ 7. Analiza i dyskusja wyników badań własnych
7.1. Weryfikacja wiązkowej struktury konstruktów temperamentalnych – analizy korelacyjne
7.1.1. Analiza korelacji konstruktów z wiązki I (Wrażliwość emocjonalna)
7.1.2. Analiza korelacji konstruktów z wiązki II (Wrogość/Eksternalizacja)
7.1.3. Analiza korelacji konstruktów z wiązki III (Potrzeba stymulacji/Energiczność)
7.1.4. Analiza korelacji konstruktów z wiązki IV (Aktywność społeczna/Pozytywny afekt)
7.1.5. Analiza korelacji konstruktów z wiązki V (Wytrzymałość/Odporność)
7.1.6. Analiza korelacji konstruktów z wiązki VI (Hamowanie/Rytmiczność)
7.1.7. Analiza korelacji konstruktów z wiązki VII (Wrażliwość poznawcza)
7.1.8. Podsumowanie i generalne wnioski z przeprowadzonych analiz korelacyjnych
7.2. Hierarchiczna struktura temperamentu
7.2.1. Wyniki analizy hierarchicznej struktury temperamentu w wariancie pierwszym
7.2.2. Wyniki analizy hierarchicznej struktury temperamentu w wariancie drugim
7.2.3. Hierarchiczna struktura temperamentu – interpretacja i dyskusja wyników
7.2.3.1. Korespondowanie poszczególnych poziomów otrzymanych hierarchii z funkcjonującymi modelami struktury temperamentu
7.2.3.2. W kierunku dalszej weryfikacji struktury wiązkowej
7.2.3.3. W poszukiwaniu metawymiarów temperamentu
7.3. Analizy kołowe z zastosowaniem modelu CPM
7.3.1. Krok pierwszy analiz – empiryczna weryfikacja struktury circumplex modelu CPM
7.3.2. Kroki drugi i trzeci analiz – empiryczne lokowanie konstruktów temperamentalnych w przestrzeni modelu CPM
7.3.2.1. Lokowanie w modelu CPM konstruktów temperamentalnych z poszczególnych wiązek
7.3.2.2. Lokowanie w modelu CPM głównych konstruktów temperamentalnych – analiza zbiorcza i podsumowania
7.3.2.3. Lokowanie w modelu CPM empirycznie wyłonionych, najbardziej ogólnych czynników temperamentu
ROZDZIAŁ 8. Podsumowanie i ogólna dyskusja uzyskanych wyników
8.1. Podsumowanie wyników analiz relacji pomiędzy konstruktami temperamentalnymi
8.2. Główne wnioski, korzyści i ograniczenia przeprowadzonych badań i analiz
8.3. Potencjalne kierunki przyszłych badań i analiz – trzy filary
syntetyzującego modelu struktury temperamentu
BIBLIOGRAFIA
SPIS TABEL
SPIS RYSUNKÓW
ZAŁĄCZNIKI
Załącznik A. Podstawowe dane psychometryczne narzędzi wykorzystanych w przeprowadzonym badaniu
Załącznik B. Analizy korelacyjne ukierunkowane na weryfikację klasyfikacji wiązkowej z uwzględnieniem aspektów konstruktów głównych
Załącznik C. Dane pochodzące z przeprowadzonych analiz hierarchicznych struktur czynnikowych
Załącznik D. Dodatkowe dane i wyniki pochodzące z analiz kołowych
Klaudia Ponikiewska – doktor nauk społecznych w dyscyplinie psychologia, adiunkt w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół psychologii osobowości, szczególnie w zakresie struktury i relacji między różnymi jej warstwami. W swojej pracy największy akcent kładzie na analizy dotyczące struktury temperamentu oraz jego fundamentalnych wymiarów, podkreślając ich potencjał dla integracji i syntezy wiedzy w tym obszarze. Prowadzone badania zaowocowały sformułowaniem współautorskiego modelu metawymiarów temperamentu. Jest również współautorką modelu zdrowia i problemów emocjonalno-społecznych, wykorzystywanego w diagnozie funkcjonowania dzieci i młodzieży. Konstruuje i adaptuje narzędzia pomiaru różnych zmiennych psychologicznych. Uczestniczyła w realizacji wielu projektów badawczych i wdrożeniowych, zarówno krajowych, jak i międzynarodowych.
Włodzimierz Strus – doktor habilitowany nauk społecznych, profesor uczelni w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Prowadzi badania nad osobowością, a w szczególności jej podstawowymi wymiarami, modelami struktury, zaburzeniami oraz optymalnym funkcjonowaniem. Jego zainteresowania obejmują także możliwości integracji różnych modeli, koncepcji i teorii stworzonych w obrębie psychologii osobowości i innych subdyscyplin psychologii, a także konstruowanie modeli nowych na podstawie reguł formalnych modelu circumplex. Współautor integrującego Kołowego Modelu Metacech Osobowości oraz innych modeli teoretycznych w obszarze psychologii różnic indywidualnych, osobowości, społecznej, wychowawczej czy klinicznej. Adaptuje i konstruuje narzędzia pomiaru wielu zmiennych psychologicznych. Wyniki analiz teoretycznych i badań empirycznych publikuje w czasopismach i książkach w obiegu międzynarodowym i krajowym (m.in. w Journal of Personality, Journal of Research in Personality, Personality and Individual Differences).
Agata Błachnio
W pierwszej części pracy Autorzy opisali teorie temperamentu, problemy współczesnej psychologii temperamentu i nowe perspektywy w badaniach z tego obszaru oraz Kołowy Model Metacech Osobowości jako matrycę analizy konstruktów temperamentalnych. Ta część to świetnie przygotowany tekst, napisany bardzo starannie i dobrym językiem. Należy przyznać, że Autorzy wykonali mrówczą pracę i wykazali się dużą erudycją. Część teoretyczna zaczyna się od opisu teorii temperamentu, gdzie Autorzy zgrabnie przechodzą od najwcześniejszych teorii, opisują je bardzo jasno i klarownie, a także znajdują powiązania między nimi. Dużą zaletą jest to, że Autorzy umieją spojrzeć na wszystko niejako „z góry”, na co może pozwolić sobie tylko ktoś, kto świetnie orientuje się w temacie. Bez wątpienia ta część może stanowić odrębny podręcznik.
Autorzy dokonali solidnej analizy, w której opisali metawymiary organizujące strukturę temperamentu człowieka. Należy docenić fakt, że Autorzy sięgają do wiedzy wcześniejszych badaczy, nie tworzą nowej teorii, ale próbują scalić to, co zostało dotychczas zrobione w dziedzinie temperamentu. Przedstawioną książkę, zarówno część teoretyczną, jak i empiryczną, można uznać za nowatorską i jest ona znaczącym wkładem do psychologii.
Marcin Zajenkowski
W pracy podjęto próbę wyodrębnienia najbardziej podstawowych wymiarów temperamentu na podstawie istniejących koncepcji teoretycznych i narzędzi empirycznych. Jest to zagadnienie fundamentalne dla psychologii różnic indywidualnych. Na przestrzeni ponad stu ostatnich lat powstało bowiem wiele prób opisu temperamentu człowieka. Istniejące teorie temperamentu postulują odmienną liczbę podstawowych cech temperamentalnych, a wyróżniane konstrukty oznaczają różnymi nazwami. Intuicyjnie wydaje się jednak, że różne koncepcje mają wiele wspólnych punktów. Przypuszczenie to wsparte jest również danymi empirycznymi wskazującymi na korelacje skal temperamentu z różnych ujęć. Jednakże do tej pory nie podejmowano tak szerokiej próby integracji koncepcji temperamentu, jak zostało to zrobione w niniejszej książce.
Śledząc ostatnie publikacje z zakresu psychologii różnic indywidualnych nasuwa mi się dość pesymistyczna myśl, że problematyka temperamentu jest coraz mniej interesująca dla badaczy i rzadziej podejmowana. Szkoda, ponieważ jest to fundamentalna część podmiotowej charakterystyki człowieka, która silnie wpływa na zachowanie. Być może powodem tego stanu rzeczy jest mnogość ujęć temperamentu. Jeżeli tak, to można ufać, że wysiłek podjęty przez Autorów w celu integracji cech temperamentu i wyłonienia podstawowych jego wymiarów będzie stanowił odpowiedź na ten problem. Publikacje z tego zakresu mogłyby ożywić tematykę temperamentu.