Wolność i przyczynowość

Artur Andrzejuk

Przedstawiona do recenzji książka jest pierwszym tak obszernym opracowaniem poglądów przede wszystkim filozoficznych ks. Augustyna Jakubisiaka, polskiego filozofia, pracującego i działającego we Francji, twórcy koncepcji ontologicznej, nazywanej konkretyzmem oraz intersującej koncepcji wolności osoby ludzkiej pomiędzy determinizmem i indeterminizmem, którą nazwał autodeterminizmem. Ujęcia Jakubisiaka swego czasu były znane i dyskutowane szczególnie w polskim środowisku we Francji. (…) Uwarunkowania historyczne sprawiły, że ten wybitny polski uczony jest niemal całkowicie nieobecny w polskiej literaturze filozoficznej. Już tylko z tego powodu książka o Jakubisiaku zasługuje na opublikowanie w Polsce. Jeśli weźmie się pod uwagę, że Bartłomiej Krzych opracowuje i omawia jeden z najważniejszych segmentów myśli Jakubisiaka, czyli jego teorie wolności człowieka, a w niej kluczową koncepcję autodeterminizmu, to tym bardziej książka Wolność i przyczynowość powinna być wydana.

(…)

Opracowanie wykonano na odpowiednim poziomie merytorycznym. Ponieważ jest to pierwsza książka o ks. Jakubisiaku to w pełni należy zaakceptować jej bardziej informacyjno-sprawozdawczy charakter. Tak pomyślana książka wypełni dotychczasową lukę w polskiej historiografii filozoficznej.

Pan Bartłomiej Krzych poprawnie zrekonstruował Augustyna Jakubisiaka krytykę determinizmu tak filozoficznego, jak i dotyczącego nauk szczegółowych. Przy czym osobiście unikałbym przeciwstawienia filozofia – nauka, sugerującego, że filozofia znajduje się poza zespołem nauk, co jest pokłosiem pozytywistycznego redukcjonizmu. Trafniej jest pisać: filozofia – nauki szczegółowe, co wskazuje na klasyczną koncepcję filozofii, a w takiej pracował ks. Jakubisiak. Sama ta krytyka polega na wskazywaniu metodologicznej nieprawomocności uogólnień czynionych za pomocą indukcji. Roszczenia tak powstałych uogólnień do bycia powszechnymi i koniecznymi prawami zawierają w sobie błąd ekstrapolacji jednostkowych wydarzeń na całe uniwersum. W dziedzinie nauk szczegółowych Jakubisiak wskazuje na teorię względności Einsteina, prawo nieoznaczoności Heisenberga oraz mechanikę kwantową, jako podstawy do podważenia scjentystycznej wiary w powszechny determinizm.

Podobnie krytycznie odnosił się Jakubisiak do indeterminizmu, który przypisywał Arystotelesowi, św. Tomaszowi i Epikurowi. Filozoficzny indeterminizm Arystotelesa i Tomasza uznał za wprowadzenie niekonsekwencji i przypadku do zasadniczo deterministycznego obrazu świata. Wolność człowieka jest według Jakubisiaka w tych systemach po prostu wyjątkiem od deterministycznej reguły, bardziej nawet rażącym u Tomasza niż u Stagiryty, gdyż w tomizmie wolność woli ludzkiej trzeba pogodzić z wszechmocą, wszechwiedzą i przedwiedzą Boga. Wszystko to Autor Wolności i przyczynowości przedstawia jasno i kompetentnie.

Równie przekonująco przedstawiona jest autorska koncepcja ks. Jakubisiaka, czyli autodeterminizm. Ta koncepcja, zapowiadana przez Jakubisiaka jako przezwyciężenie determinizmu i indeterminizmu, jest w swej istocie powrotem do woluntarystycznych ujęć św. Augustyna, unowocześnionych pewnymi pomysłami filozofii podmiotu (mimo że samego Husserla Jakubisiak krytykuje). Oto bowiem dowiadujemy się, że człowiek nie jest podmiotem świadomości i wolności, ale że po prostu jest świadomością i wolnością. Ponadto myślenie zależy przede wszystkim od woli, a nie od intelektu lub rozumu. Widzimy więc, że rozwiązania ks. Jakubisiaka nie stanowią „przewrotu kopernikańskiego” w filozofii i słusznie B. Krzych poddaje je pewnej krytyce, choć generalnie stara się unikać polemik z poglądami Jakubisiaka, co zresztą zapowiada we Wstępie, gdyż zależy mu przede wszystkim na pozytywnym zaprezentowaniu jego poglądów.

Uważam, że książka Bartłomieja Krzycha pt. Wolność i przyczynowość. Krótkie wprowadzenie do koncepcji autodeterminizmu ks. Augustyna Jakubisiaka zasługuje ze wszech miar na opublikowanie tak z powodu podjętego tematu, jak i wysokiej jakości jego opracowania. (…)

Wiesława Sajdek

Oddana do recenzji książka dotyczy filozoficznych poglądów ks. Augustyna Jakubisiaka, autora w Polsce bardzo mało znanego, który żył w latach 1884–1945. Większą część życia spędził na emigracji, we Francji, i między innymi dlatego w swej ojczyźnie nigdy nie był odpowiednio doceniany. Równie ważną przyczyną było to, że jako radykalny krytyk ideologii komunistycznej nie mógł się cieszyć popularnością ani poparciem ze strony polskich powojennych władz. Książka Bartłomieja Krzycha wypełnia zatem istotną lukę w zakresie popularyzacji twórczości myśliciela wartościowego i oryginalnego.

Książka posiada przejrzystą strukturę, ułatwiającą wniknięcie w zawiłości związane z niełatwą problematyką wolności. W rozdziale pierwszym autor omawia stan badań nad myślą ks. Jakubisiaka, a w następnym – jego „życie i dzieło”. Jest to niezwykle ważne, dlatego że ks. Jakubisiak jest postacią ze wszech miar wartą przypomnienia, a zamieszczone informacje rzucają światło na jego dorobek filozoficzny oraz działalność, między innymi tę związaną z jego kapłańskim powołaniem (na przykład pełnienie funkcji kapelana Polonii we Francji). Rozdziały stricte filozoficzne zostały ubogacone ważnymi dla zrozumienia całości odniesieniami teologicznymi (…)

Przedstawiona do recenzji praca ma charakter źródłowy, co świadczy o niej bardzo dobrze. W centrum zainteresowania jej autora znajdują się poglądy filozoficzne samego ks. Jakubisiaka, wydobywane z jego francuskich tekstów, a nie na przykład opinie na ich temat lub też dyskusje im poświęcone. Za to możemy wiele się dowiedzieć o dialogu, jaki sam ks. Jakubisiak prowadził nie tylko z poglądami deterministycznymi, lecz także z indeterminizmem, proponując swoją wersję indywidualistycznego autodeterminizmu. (…)

Podejmowana przez ks. Jakubisiaka problematyka wolności jest w szczególny sposób bliska narodowi i społeczeństwu polskiemu, a jako taka sytuuje go w obszarze wyjątkowo ważnym dla polskiej myśli filozoficznej, nie ujmując jej przez to waloru filozoficznego uniwersalizmu. Nadto Bartłomiej Krzych, omawiając tę filozofię w swym nader starannie napisanym „Wprowadzeniu”, nawiązuje do osiągnięć własnego środowiska naukowego oraz filozoficznego związanego z Uniwersytetem Rzeszowskim (prace Krzysztofa Bochenka i Leszka Gawora). (…)

Recenzowana książka posiada także bardzo ciekawe Zakończenie, w którym autor zawarł – jak się wydaje, głęboko przemyślane – odniesienia do wybranych wątków filozofii ks. Jakubisiaka. Mogą one stać się znakomitym punktem wyjścia dla wielu rozpraw, bardziej rozbudowanych niż szkicowe uwagi autora. Zagadnienia te sytuują się w centrum filozoficznych rozważań na temat wolnej woli człowieka i ogólnie ludzkiej kondycji.

Jako podsumowanie oraz konkluzję recenzji trzeba więc podkreślić, że długość „wprowadzenia” autorstwa Bartłomieja Krzycha do tematyki autodeterminizmu, omawianej w pismach ks. Jakubisiaka, jest adekwatna do omawianego tematu i z tego powodu także zasługuje na publikację. Jest to powód ważny, ale oczywiście zaledwie jeden z wielu. Niektóre zalety tej pracy zostały bowiem przedstawione powyżej i stanowią, jak sądzę, wystarczającą rację, aby ją opublikować, z prawdziwym pożytkiem dla zaawansowanych w poznawaniu problematyki filozoficznej czytelników. Chodzi bowiem o problem wolności człowieka, wprawdzie bliskiej jako wartość każdemu, niemniej jednak będącej niezwykle trudnym wyzwaniem jako przedmiot filozoficznego namysłu.